Chernobyl van HBO: feiten versus fictie
Wat gebeurde er echt in Tsjernobyl? Op welke punten heeft de populaire TV-serie van HBO het bij het rechte eind, en waar niet? Wij scheiden feiten van fictie.
"De catastrofe wordt op zeer krachtige manier voorgesteld, ook de emoties en de stemming bij personeel en autoriteiten. Maar de technologische aspecten hebben een aantal belangrijke discrepanties, die niet stroken met de realiteit, maar fictie zijn."
Oleksiy Breus, personeelslid kerncentrale Tsjernobyl
De HBO-miniserie Chernobyl, die het verhaal vertelt van de kernramp uit 1986, heeft de hoogste IMDB-score ooit gekregen voor een TV-serie. En dat is terecht, want de fictiereeks die is gebaseerd op een historisch feit (het ongeval in de kerncentrale van Tsjernobyl), is zeer goed gemaakt, zeer spannend en meeslepend, en absoluut het bekijken waard. Bovendien krijgt de serie ook zeer lovende commentaren om haar hoge realiteitsgehalte. Kleding, objecten en het licht zelf lijken recht uit het Oekraïne anno 1986 te komen. Los van de waarheidsgetrouwe kostumering en correcte historische feiten, zijn er ook enkele belangrijke fouten in geslopen. Wij zetten hier de belangrijkste even op een rij.
Hoewel de serie gebaseerd is op een belangrijk historisch en waargebeurd feit, zijn er in de serie (een fictieverhaal) elementen en personages toegevoegd die goed zijn om het dramatisch effect te verhogen, maar die niet stroken met de werkelijkheid. Dat geeft ook Craig Mazin toe, de regisseur en maker van Chernobyl, in een podcast.
Ook Oleksiy Breus kijkt kritisch naar de serie. Als personeelslid van de centrale, ervoer hij het ongeval in Tsjernobyl en de onmiddellijke nasleep ervan van heel dichtbij. Over de HBO-reeks zegt hij het volgende: "De Tsjernobyl-catastrofe wordt op een zeer krachtige manier voorgesteld, ook de emoties en de stemming bij het personeel en de autoriteiten. Maar de technologische aspecten hebben een aantal belangrijke discrepanties, die niet stroken met de realiteit, maar fictie zijn."
Hoog realiteitsgehalte
Voor alle duidelijkheid: de serie heeft een hoog realiteitsgehalte, en tal van elementen in de serie kloppen ook met de realiteit en met wat zich in het echt heeft voorgedaan in de uren, dagen en weken na het ongeval.
Oleksiy Breus zegt dat de makers van de serie de stralingseffecten op het menselijk lichaam goed hebben laten zien. In de uren na de explosie sprak hij met Oleksandr Akimov, de ploegleider van de No. 4 reactor, en operator Leonid Toptunov, die beiden een prominente rol hebben in de serie.
Oleksiy Breus, personeelslid kerncentrale Tsjernobyl:
"Ze zagen er op zijn zachtst gezegd niet goed uit. Het was duidelijk dat ze zich ziek voelden. Ze waren erg bleek. Toptunov was letterlijk wit geworden (n.v.d.r. binnen de twee weken zijn zowel Akimov als Toptunov overleden aan het acute stralingssyndroom (ARS)). Ik zag andere collega's die die nacht werkten. Hun huid had een felrode kleur. Ze stierven later in het ziekenhuis in Moskou. Toen ik klaar was met mijn dienst, was mijn huid bruin, alsof ik een goede bruine kleur over mijn hele lichaam had. Mijn lichaamsdelen die niet bedekt waren met kleren - zoals handen, gezicht en hals - waren rood."
Feiten versus fictie
Het internet staat vol met artikels die de HBO-serie kritisch hebben beoordeeld op zijn waarheidsgehalte: heeft het personage van Ulana Khomyuk echt bestaan (neen!), was Valery Legasov aanwezig op het proces (neen!) enzovoort. Maar het echte hoofdpersonage in de reeks, meer nog dan de protagonisten die in beeld komen, is allicht kernenergie en radioactiviteit zelf.
Wat wij hier dus vooral willen onderzoeken, zijn de feiten die verband houden met radioactiviteit, nucleaire veiligheid, en de schadelijke effecten van de blootstelling aan straling. Is de weergave en voorstelling van de feiten in de TV-serie Chernobyl in lijn met de realiteit? Op deze webpagina scheiden we feiten van fictie en vind je een antwoord op de volgende vragen:
- Veroorzaakt blootstelling aan straling effectief bloedingen?
- Werkt radioactieve straling effectief zoals een kogel uit een geweer?
- Kan de straling de boordapparatuur van een helikopter in de war sturen, en doen crashen?
- Zijn de bewoners van Prypjat gestorven aan stralingsziekte?
- Werden zwangerschappen beïnvloed door stralingsblootstelling?
- Is straling besmettelijk?
- Zijn reactoren vergelijkbaar met kernwapens (en bommen)?
- Hebben de opruimteams kanker gekregen ten gevolge van de blootstelling?
- Waren wetenschappers de helden van het ongeval in Tsjernobyl?
- Wat is de kost van angst?
- Hoeveel mensen zijn gestorven door het ongeval in Tsjernobyl?
1. Veroorzaakt blootstelling aan straling effectief bloedingen?
Blootstelling aan een externe stralingsbron veroorzaakt geen bloedingen van de huid. In de HBO-serie begint Alexander Yuvchenko, de man die de deur van de reactorzaal openzet, overmatig te bloeden in vlekken op zijn lichaam. Bij het onderzoek naar Tsjernobyl hebben de onderzoekers van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) geleerd dat straling dat niet doet. Indien hij bloedde, was dat door thermische brandwonden van de branden, door stoomverbranding, of door de plaats waar de hete stalen deur in contact kwam met zijn huid. Stralingsziekte kan wel bloedingen veroorzaken in het lichaam, net als radiotherapie (een inwendige stralingsbron).
In de HBO-serie zien de slachtoffers van blootstelling aan hoge straling er erg toegetakeld en afschrikwekkend uit, zoals zombies. Dit strookt niet met de realiteit. Bij een blootstelling aan hoge stralingsdosissen komt de huid niet los van het lichaam. Wat wel gebeurt, is een opeenhoping van extracellulair vocht in het weefsel, zoals de reactie van onze huid op een muggenbeet of steek door een netel of distel. In realiteit gaat dit ook gepaard met een algemeen gevoel van misselijkheid, en zeer intense pijn. Maar geen zombie-achtige verschijnselen.
2. Werkt radioactieve straling effectief zoals een kogel uit een geweer?
Is radioactiviteit zoals een kogel? Ja en neen. Ja, want sommige deeltjes (zoals steriele neutrino’s) vliegen met miljarden tegelijk elke seconde door ons lichaam, maar ze richten er geen schade aan. Maar ook neen, want radioactiviteit die door ons lichaam gaat vernietigt niet alles wat het op z’n weg tegenkomt. Want als dat zo was, zouden we allemaal al lang dood zijn, omdat we voortdurend worden neergeschoten door stralingskogels van kosmische stralen die de aarde vanuit de ruimte raken. Meer informatie over radioactiviteit.
"Elk atoom van uranium-235 is als een kogel die zich met bijna de snelheid van het licht voortbeweegt en bijna alles op zijn pad doordringt: hout, metaal, beton, vlees. Elke gram U-235 bevat meer dan een triljard van deze kogels."
Valery Legasov, HBO-serie Chernobyl
3. Kan de straling de boordapparatuur van een helikopter in de war sturen, en doen crashen?
Het dramatische tafereel in de HBO-serie waarin een helikopter neerstort terwijl hij probeert over de reactor te vliegen - blijkbaar door de intense straling - is nooit gebeurd.
Een helikoptercrash vond wel degelijk plaats in Tsjernobyl, maar dat gebeurde in oktober 1986, zes maanden na het ongeval en lang nadat de brandbestrijding was afgerond. Het ongeval werd veroorzaakt doordat de rotorbladen van de helikopter een ketting of kabel raakten op een van de bouwkranen waarmee het omhulsel rond de getroffen reactor werd gebouwd.
Maar de historische videobeelden van de neerstortende helikopter die in 1986 zijn gemaakt, tonen aan dat het intense stralingsveld boven de reactorkern wel degelijk statische elektriciteit en vervormingen van het boordmateriaal kan veroorzaken. Bovendien waren er ook meldingen van piloten die stralingsziekte kregen door de vluchten boven de reactor. Maar die hebben nooit geleid tot een helikoptercrash kort na het ongeval.
4. Zijn de bewoners van Prypjat gestorven aan stralingsziekte?
Geen enkele bewoner van Prypjat stierf aan stralingsziekte (acute radiation syndrome, kortweg ARS). De onvergeeflijk late reactie van de autoriteiten (36 uur na het ongeval) betekende dat de burgers van Prypjat na het ongeval vrij in contact kwamen met de straling. In de serie wordt verteld dat heel wat mensen stonden toe te kijken vanop een brug, en dat iedereen die daar stond is gestorven door de straling.
Er zijn echter geen bewijzen dat er grote groepen mensen die nacht toekeken (de meeste sliepen). Gemiddeld kregen de bewoners van Prypjat een gemiddelde dosis van ongeveer 30 millisievert (mSv) binnen als gevolg van de late waarschuwing voor het gevaar. Dat is ongeveer hetzelfde als drie CT-scans van het hele lichaam. Deskundigen bevestigden inderdaad 134 gevallen van stralingsziekte onder de brandweerlieden en het personeel van de fabriek, maar geen enkele onder de bevolking van Prypjat.
Enkel wie onmiddellijk in de buurt van de (ontplofte) reactor aanwezig was, heeft stralingsziekte (ARS) ontwikkeld. Om ARS te ontwikkelen, moet er sprake zijn van een blootstelling van 1 à 2 Sievert (Sv), ofwel 30 tot 70 keer meer dan waaraan de bewoners van Prypjat zijn blootgesteld. Bovendien heeft 80% van de mensen die stralingsziekte opliepen na Tsjernobyl, dit overleefd. In totaal stierven 19 personen die in de buurt van de reactor waren tussen 1986 en 2006, ten gevolge van ARS. Van de mensen die op de ‘brug des doods’ stonden toe te kijken, en volgens de serie allemaal overleden zijn, is in realiteit niemand overleden aan de gevolgen van stralingsziekte.
5. Werden zwangerschappen beïnvloed door stralingsblootstelling?
In zeer emotionele scènes zien we een zwangere vrouw van een brandweerman op bezoek bij haar man, die lijdt aan het acuut stralingssyndroom (dit is een historisch feit). Maar de versie in de serie luidt dat de baby zulke hoge doses straling van de man heeft geabsorbeerd dat hij vervolgens is gestorven. Dat is onmogelijk: personen die blootgesteld zijn aan hoge radioactieve straling worden niet zelf een bron van besmetting (zie verder onder ‘Is straling besmettelijk?’).
Het historisch personage waarop het karakter van de zwangere brandweervrouw is gebaseerd, heeft echt bestaan, ze was effectief zwanger toen ze haar man ging bezoeken in het ziekenhuis, en de baby stierf effectief vier uur na de geboorte (door lever- en hartfalen). Dit was mogelijk het gevolg van blootstelling aan hoge straling van de zwangere vrouw zelf, al geeft de WHO daar geen uitsluitsel over. Ter info, drie jaar later werd deze dame opnieuw zwanger. Artsen waarschuwden dat het kind een rechterarm zou missen bij de geboorte. Maar het kind kwam gezond op de wereld, met twee armen. Die baby, nu een volwassen man van 30, woont en werkt in Kiev.
De omvattende studies en rapporten van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) na Tsjernobyl hebben geen overtuigend bewijs gevonden dat de zwangerschapsresultaten werden beïnvloed door stralingsblootstelling. Uiteraard staat het internet vol met (al dan niet gefotoshopte) foto’s van misvormde baby’s. Typ "Tsjernobyl geboorteafwijkingen" in Google, en je vindt honderden foto’s. Het gaat vaak om gevolgen van andere ziekten en aandoeningen, waarbij Tsjernobyl (verkeerdelijk) als oorzaak werd aangeduid, aldus de WHO.
6. Is straling besmettelijk?
Straling is niet besmettelijk, in tegenstelling tot wat in de serie wordt gesuggereerd. “Get out! Get out of here!” roept de verpleegster in de serie tegen de zwangere moeder, alsof elke seconde in het bijzijn van haar besmette echtgenoot de bestraling op de zwangere echtgenote en haar ongeboren kind groter worden. In werkelijkheid is de radioactiviteit bij een besmet persoon geïnternaliseerd, maar veroorzaakt de besmette persoon (wanneer die een douche heeft genomen en waarbij eventuele radioactieve kleding werd weggenomen) geen radiatie en stralingsgevaar voor zijn of haar omgeving. Om volledig correct te zijn: de lichamen van deze personen hadden wel degelijk hogere stralingswaarden (onder een geigerteller zouden ze een hogere dosis radioactieve straling geven en uitstralen aan de omgeving), maar deze dosis is niet voldoende hoog om een impact te hebben op personen of voorwerpen uit de omgeving van de besmette persoon.
Op een ander moment in de serie zien we dat een verpleegster in het ziekenhuis met haar hand een brandweerman aanraakt, die wordt binnengebracht met symptomen van stralingsziekte. Na het contact met de brandweerman zien we de hand van de verpleegster vurig rood worden. Deze voorstelling is compleet fout. Radioactiviteit wordt hier – onterecht – voorgesteld als een soort (toxische) besmetting, of als een virus, waardoor iedereen die ermee in aanraking is gekomen, zelf besmet wordt en erna besmettelijk wordt.
De miniserie legt bovendien niet uit dat de plastic omhulsels rond de slachtoffers niet bedoeld waren om de mensen aan de buitenkant te beschermen. Het plastic was bedoeld om de patiënten met een verzwakt immuunsysteem zelf te beschermen tegen infecties van buitenaf. Over het algemeen zou Lyudmilla meer een bedreiging zijn geweest voor haar man, brandweerman Vasily Ignatenko, dan omgekeerd. Gewoon in de kamer zijn met haar man zou geen bedreiging zijn geweest voor Lyudmilla of hun ongeboren kind.
7. Zijn reactoren vergelijkbaar met kernwapens (en bommen)?
De vrees voor een kernexplosie (twee- tot viermegaton) als gevolg van de kernsmelting van de reactor, die de nabijgelegen stad Kiev zou verwoesten en grote gebieden van Europa onbewoonbaar zou maken (een suggestie die in de HBO-serie wordt gemaakt), is volledig onjuist. Kerncentrales ontploffen niet als kernbommen - en zeker niet als thermonucleaire bommen in het megatonbereik. In ieder geval zou zo'n explosie Kiev niet hebben vernietigd en zou het Europa ook niet onbewoonbaar hebben gemaakt.
Zo’n ontploffing heeft zich trouwens wel voorgedaan bij dat ander groot nucleair ongeval, in Fukushima (Japan), in 2011. Drie dagen na de kernramp, toen de ruime regio al volledig ontruimd was, is de reactorkern ontploft, omdat de reactor oververhit raakte en de toevoer van koelwater niet meer werd gegarandeerd. Die ontploffing heeft ervoor gezorgd dat radioactieve deeltjes over een groter gebied verspreid zijn geraakt. Maar het heeft er niet voor gezorgd dat een hele regio (of Tokio) werd weggeveegd. Meer details over Fukushima.
8. Hebben de opruimteams in Tsjernobyl kanker gekregen ten gevolge van de blootstelling?
Aan het einde van de serie impliceren beweringen over de nasleep, die op het scherm worden getoond, dat er geen onderzoek is gedaan naar de honderdduizenden liquidateurs die na het ongeval de site hebben opgeruimd. De serie suggereert dat die mensen aan hun lot werden overgelaten, en dat er grote onduidelijkheid bestaat over hun gezondheidstoestand.
In werkelijkheid zijn er erg veel en erg omvattende studies gebeurd op deze groep, en ze hebben geen uitsluitsel gegeven over de vraag of er sprake was van een toename van kanker. Het meest omvattende onderzoek gebeurde door de gezondheidsexperts van de Verenigde Naties (Wereldgezondheidsorganisatie, kortweg WHO). Dit onderzoek, dat doorliep tot 30 jaar na de ramp, kan online geconsulteerd worden.
Waarschijnlijk hebben deze mensen wel een verhoogd risico op kanker gehad ten gevolge van de kernramp, maar dit was zeer gering in vergelijking met (een verhoogde kans op kanker ten gevolge van) de vele andere gezondheidsrisico's waarmee zij geconfronteerd werden en nog steeds worden, waaronder hart- en vaatziekten, roken en overmatig alcoholgebruik. De militairen die belast waren met de opkuis van Tsjernobyl, zijn blootgesteld aan dosissen van 120 milliSievert (mSv). Dit is zes keer meer dan de jaarlijkse dosis waaraan mensen maximaal mogen worden blootgesteld (20 mSv), maar in een noodsituatie wordt een maximale jaarlijkse dosis van 240 mSv toegelaten. Zo’n blootstelling geeft een additionele kans van 1% om kanker te krijgen. Mensen in West-Europa hebben in hun leven een kans van 35 à 40% om kanker te ontwikkelen. Roken geeft een additionele kans van 10% om kanker te krijgen.
9. Waren de wetenschappers de helden van het ongeval in Tsjernobyl?
Wetenschappers komen als helden uit de HBO-serie. Terwijl er in de nasleep van Tsjernobyl talloze helden waren, waaronder wetenschappers, waren uiteindelijk de Sovjetwetenschappelijke gemeenschap en haar politieke systeem verantwoordelijk voor de ontwerpfouten van de RBMK-reactor, het gebrek aan veiligheidscultuur en het onvergeeflijke gebrek aan paraatheid bij zo'n ongeluk. Dus wetenschappers waren bij het ongeval in Tsjernobyl eerder deel van het probleem.
Over het gebrekkige ontwerp van de reactoren in Tsjernobyl, en de redenen waarom zo’n ongeval zich bij ons nooit kan voordoen, lees je meer op onze themapagina over het onderwerp.
10. Wat is de kost van angst?
De angst voor kernenergie, radioactiviteit en besmetting heeft meer slachtoffers gemaakt dan de besmetting zelf na het ongeval in Tsjernobyl. Radioactiviteit kan je niet zien, horen of ruiken, en bepaalde hoge doses kunnen de gezondheid schaden. Zo’n “onzichtbare vijand” kan makkelijk gevoelens van angst opwekken, met alle gevolgen van dien. Bovendien is er de psychologische stress van de gedwongen en plotse evacuatie en verhuis naar een nieuwe woning. Ongeveer 50.000 Tsjernobyl-vluchtelingen stierven in de decennia na het ongeluk aan alcoholisme, hartziekten en zelfmoord.
Alle gezondheids- en epidemiologische studies hebben geconcludeerd dat langetermijneffecten op de geestelijke gezondheid tot veel meer gezondheidsproblemen en sterfgevallen hebben geleid dan straling ooit heeft gedaan.
11. Hoeveel mensen zijn gestorven door het ongeval in Tsjernobyl?
In het rapport van de Verenigde Naties worden 31 doden direct aan de ramp toegeschreven. Drie zijn er ter plaatse omgekomen en 28 zijn een aantal weken later omgekomen. Het is onmogelijk om precies te weten hoeveel burgers zijn gestorven aan kanker die specifiek toegeschreven kan worden aan (lage) stralingsblootstelling in de brede straal van getroffen gebieden.
Bij mensen die jonger waren dan 18 jaar ten tijde van de kernramp in Tsjernobyl zijn er 20.000 gedocumenteerd die schildklierkanker hebben ontwikkeld (deels door het drinken van met radioactief jodium besmette melk). De meest recente bevindingen van de Verenigde Naties uit 2017 concludeerden dat 25% van de gevallen van schildklierkanker (5.000 personen) kan worden toegeschreven aan Tsjernobyl-straling. Aangezien schildklierkanker een sterftecijfer van ongeveer 1 procent kent, betekent dit dat 50 tot 160 mensen waarschijnlijk zijn gestorven of zullen sterven aan schildklierkanker, veroorzaakt door Tsjernobyl (dit betekent natuurlijk niet dat we de duizenden die aan Tsjernobyl-gerelateerde schildklierkanker hebben geleden en het overleefd hebben, moeten negeren).
Elk mensenleven dat valt te betreuren, is er 1 te veel. In totaal schat de WHO dat bij de ramp in Tsjernobyl, en de nasleep ervan, tussen de 4.000 en 8.000 mensen zijn omgekomen. Daarmee blijft kernenergie een elektriciteitsbron met een laag sterftecijfer (per geproduceerde TWh) en een laag aantal ongevallen, in vergelijking met andere sectoren en andere elektriciteitsproductiebronnen. Om de zaken in perspectief te plaatsen: de ernstigste energieramp was de instorting van de Banqiao hydro-elektrische dam in China in 1975, waarbij 170.000 tot 230.000 mensen omkwamen. Meer info
Kernenergie is een overvloedige, koolstofarme energiebron. Studies hebben berekend dat er tot nu toe 1,84 miljoen sterfgevallen ten gevolge van luchtvervuiling zijn vermeden dankzij het gebruik van kernenergie.
Conclusie
De HBO-serie Chernobyl is heel knap gemaakt, met op veel punten een hoog waarheidsgehalte. Maar anderzijds willen we kijkers die op zoek zijn naar feitelijke informatie waarschuwen: Chernobyl is een fictiereeks, met tal van onjuistheden en wetenschappelijk incorrecte informatie.
Volgens Oleksiy Breus, personeelslid van de centrale van Tsjernobyl en kroongetuige van het ongeval en de nasleep ervan, toont het ongeluk – en ook de serie – heel goed de substantiële gebreken van het Sovjetsysteem, dat een ongeval zoals dat van Tsjernobyl heeft mogelijk gemaakt: "Bijvoorbeeld, die nutteloze geheimhouding, die een van de oorzaken werd van de Tsjernobyl-ramp”.
Craig Mazin, regisseur en maker van de HBO-serie Chernobyl:
"Sommige mensen hadden echt domme verwachtingen van de serie, alsof we driekoppige baby’s zouden laten zien, en zeggen dat kernenergie verschrikkelijk is. Wel integendeel! Ik ben voorstander van kernenergie, omdat het essentieel is in de strijd tegen klimaatverandering. Ik wilde met de serie aantonen waarom het ongeval in Tsjernobyl is kunnen gebeuren: een slecht reactor-ontwerp, een nutteloze test die faliekant afliep, een slechte veiligheidscultuur. Net omdat kernenergie zo essentieel is voor onze toekomst, denk ik dat het echt belangrijk is dat we er zorgvuldig mee omgaan, want het kan verwoestend zijn."
Het ongeluk in Tsjernobyl had nooit mogen gebeuren. Met een ander (veiliger) reactor-ontwerp, een meer rigide veiligheidscultuur (waardoor dit nutteloos experiment niet was uitgevoerd), en een meer open en democratisch regime (waarin kritische stemmen toegelaten waren en er minder een cultuur van geheimhouding was), had dit ongeval allicht kunnen vermeden worden. Zoals uit elke fout heeft ook de nucleaire sector uit de ongevallen in Three Mile Island, Tsjernobyl en Fukushima belangrijke lessen getrokken om de veiligheid van kerncentrales te verbeteren, als een continu proces van optimalisaties. Eén van die verbeteringen was de transparantieverplichting na een incident of een ongeval (waardoor nucleaire operatoren te allen tijde verplicht zijn anomaliën, incidenten of ongevallen te delen met de autoriteiten en buitenwereld).
Deze serie was geen pamflet tegen kernenergie. Het was een aanklacht tegen de Sovjetunie, en een aanklacht tegen leugens. Degenen die denken dat ik met de serie wilde aantonen dat kernenergie slecht is, hebben het fout.”
Craig Mazin, regisseur en maker van de HBO-serie Chernobyl
Het ongeval had, naast de mensenlevens die te betreuren zijn, ook langdurige psychologische en sociaaleconomische gevolgen voor de getroffen mensen. Bovendien heeft dit ongeval het debat over kernenergie in een negatieve richting geduwd, hetgeen een objectief en evenwichtig debat over kernenergie in de weg staat, tot op de dag van vandaag.
Hoe ernstig de ongelukken met kernenergie ook zijn, ze zijn zeer zeldzaam en hebben zelfs minder doden veroorzaakt dan eender welke andere vorm van elektriciteitsopwekking.
We hopen dat de HBO-serie het debat over kernenergie opnieuw op de voorgrond plaatst en mensen aanmoedigt om zich hierover verder te informeren. Op een tijdstip dat we belangrijke beslissingen zullen moeten nemen over de energietoekomst van ons land, is een rationeel debat over voor- en nadelen van verschillende energiebronnen meer dan welkom.
Meer weten?
- Tsjernobyl: de feiten
- Adam Higginbotham, Midnight in Chernobyl
- Svetlana Aleksvitsj, Voices from Chernobyl (ook "Chernobyl Prayer" genoemd)
- World Health Organisation, Chernobyl, 30 years onward (1986 – 2016)
- United Nations/IAEA , Chernobyl
- IAEA, Chernobyl’s Legacy: Health, Environmental and Socio-Economic Impacts and Recommendations to the Governments of Belarus, the Russian Federation and Ukraine
- United Nations Scientific Committee of the Effects of Atomic Radiation (UNSCEAR), The Chernobyl accident